İran, İsrail və Türkiyə arasında: Azərbaycanın taleyi necə olacaq?

İranın mövqeyi ilə bağlı əsas məqam aydındır: İran özünü Azərbaycanın düşməni kimi mövqeləndirib. Bu seçimin səbəbləri və tarixi kökləri dərindən araşdırılmalıdır. İslam inqilabının mahiyyətindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, onun yönəlməsində anti-Azərbaycançılıq elementləri mövcuddur. Tarixi və mədəni əlaqələrdən qaynaqlanan psixoloji təsirlər də rol oynayıb: Azərbaycanda İrana qarşı həm əziz, həm də etibarlı münasibət formalaşmışdı; hətta İranı müqəddəs kimi qəbul edən yanaşmalar mövcud olub. İran mətbuatına istinadən qeyd olunur ki, dünyaca məşhur bəzi musiqiçilərimiz üçün İranda ölmək böyük şərəf hesab edilmiş, cənnətə düşmək kimi şərh olunmuşdur. Bu, müəyyən dövrlərdə cəmiyyətin bir hissəsinin İranla bağlı emosional bağlılığını göstərir.

Müstəqillik dövrünün ilk illərində situasiya belə təsvir edilə bilər: Azərbaycan Çar Rusiyasının tərkibindən çıxdıqdan sonra əldə etdiyi uğurların nəticəsində Qərb, Şərq, İran, Rusiya və Avropa əsas region aktorlarının diqqət mərkəzinə düşdü. Rəsmi yönəllərimiz Qərbə tərəf idi, ancaq mədəni-tarixi və emosional bağlarımız Şərqə, xüsusilə İrana yönəlmişdi. İranla bağlı bir sıra tarixi məqamlar Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır və bu məqamlar ümumi Azərbaycan tarixinin ayrılmaz parçasıdır. Məsələn, bu günki İran dövlətinin təməlində azərbaycanlı Şah İsmayıl Xətai və Səfəvilər dayanır; Səfəvilər İranın müxtəlif əyalət və quberniyalarını birləşdirərək mərkəzləşməyə gətirən qüvvə olmuşdu. Şiəliyi İran ərazisində dövlət dini elan edənlər də azərbaycanlılar olmuşlar. Son minillik ərzində İranın xarici işğallara qarşı verdiyi reaksiyaların çoxu Azərbaycandan, xüsusən Təbrizdən başlamışdır, bu, ümumi tarix kitablarında qeyd olunan faktlardandır.



Bu tarixi çərçivədə müasir münasibətlərə baxış belədir: İran indi hətta Azərbaycanın əsas köklərinə təsir göstərməyə çalışır. Mədəni və ideoloji təsirin bəzi nümunələri səthi olsa da əhəmiyyətlidir. Sadə bir media misalı: Azərbaycan teleefirində yayımlanan “Cırtdanın macəraları” verilişində uşaqlara təqdim olunan obrazlar vasitəsilə stereotiplər formalaşdırıldığı iddia olunur, məsələn, qəhrəman nənə obrazının çənəsinin müəyyən xalqın qadınlarının çənəsinə oxşadığı müşahidə edilir. Bu və bənzər verilişlərdə anti-Azərbaycançı tendensiyalar hiss olunduğu iddia edilir. Burada vurğulanmalıdır ki, həmin məzmunun İsraillə əlaqəsi yoxdur; İsrail mövzusu İranın Azərbaycan üzərinə bəhanə gətirməsi üçün istifadə olunan ayrıca bir amildir.

İsrail faktorunun rolunu şərh edərkən iki məsələ aydın olur. Birincisi, İsrail İranın Azərbaycana qarşı istifadə etdiyi bəhanələrdən biridir və İran üçün strateji diskursda önəm daşıyır. İkincisi, İsrailin həm texnoloji, həm də siyasi yüksəlişi onun regionda məhsul, fikir və ideyanı daha geniş şəkildə təqdim etməsinə imkan verir və bu, Tehran tərəfindən Azərbaycanın yönəldiyi ittihamlarda tez-tez misal kimi göstərilir. Avropada ravvinlərin Bakıda konfrans keçirməsi və Pegasus kimi casus proqramlarına dair iddialar Tehran tərəfindən Azərbaycana qarşı təbliğat silahına çevrilmişdir. İran üçün İsrail amili Azərbaycan kontekstində prioritetdir; İran İsraili Azərbaycana qarşı istifadə edilə bilən bir vasitə kimi dəyərləndirir.

Azərbaycanın İsraillə münasibətləri İranın strateji arzularını pozur: Tehran istəyir ki, Azərbaycan İsrailə tərəf meyllənsin və nəticədə İranın regional təsiri artsın, ancaq Azərbaycanın İsraillə əlaqələri bu arzunu reallaşdırmağa imkan vermir. Eyni zamanda Türkiyə-İsrail münasibətlərində yaranmış problemlər Tehranın anti-Azərbaycançılıq üçün əlavə resurslar əldə etməsinə şərait yaradır. İran Türkiyənin ən sta-jlı (təcrübəli) düşmənlərindən biridir və Türkiyə-İsrail gərginlikləri İrana yeni “meydan” açır.

Türkiyə-İran münasibətləri və Azərbaycan üçün nəticələri barədə təhlil: Türkiyənin İrana yönəlik vahid bir “İran siyasəti” yoxdur; Türkiyə üçün müəyyən ərəb dövlətləri ilə İran arasında fərq qoyulmur. Tehranın əsas strategiyası Azərbaycanla Türkiyəni ayırmaqdır. İranın müşahidəsinə görə, Azərbaycanın təhlükəsizliyində Türkiyə daha prioritetdir; İsrail ikinci sıradadır. Bu konfiqurasiya Türkiyənin İranın nüfuzunu neytrallaşdırmaq üçün vacib aktor olduğunu göstərir. Azərbaycanın təhlükəsizliyində Türkiyənin rolu İranın maraqlarına toxunur və buna görə də Tehran Türkiyəni zəiflətməyə çalışır.

İsrailin Azərbaycana yaxınlaşmasının tarixi kontekstinə qısa baxış faydalıdır: İsrailin 1997-ci ildə Azərbaycana rəsmi səfəri və siyasi əlaqələrin başlanması bir neçə vacib amillə bağlıdır. 1997-ci ilin yayında Ulu Öndər H.Əliyev Zuqulbadakı rezidensiyasında o zaman yeni Baş nazir olmuş B. Netanyahunu qəbul edib; bu görüşün təşkili Bakıda anadan olmuş yəhudi siyasətçi A. Liberman tərəfindən həyata keçirilmişdi. B. Netanyahunun birinci kabinetində A. Liberman XİN naziri idi. İsrailin Azərbaycana gəlməsindən əvvəl ölkəmizdə bir neçə ağır proses baş vermişdi: 1994-cü il atəşkəsdən sonra məğlubiyyət müqaviləsi, ölkə daxilində Sepahın hərbi müşavirlərinin mövcudluğu barədə məlumatlar, 8 rayonun boşalması və Şuşanın işğalı - bütün bu amillər Azərbaycanın təhlükəsizlik arayışlarını dəyişdirmiş, xarici tərəfdaş axtarışını aktuallaşdırmışdı. Xocalı soyqırımı kontekstində də qeyd olunur ki, İranın ermənilərə maliyyə dəstəyi ilə bağlı iddialar mövcuddur; bəzi məlumatlara görə bu yardım 3 milyard dollara çatmışdır. Bu faktlar İrana qarşı Azərbaycanın reaksiyalarının tarixini formalaşdırır.

Tarixi münasibətlər və region siyasəti ilə bağlı əlavə müşahidələr: Müstəqilliyin ilk illərində Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri hər zaman hamar olmayıb. T.Özalın “azərbaycanlılar şiədirlər, onlara İran yardım etsin” kimi bəyanatları müəyyən dövrlərdə İrana yaxın dairələr tərəfindən istifadə edilib. İsrailin gəlməməsi halında Azərbaycanın taleyinin, ehtimallara görə, daha problemli ola biləcəyi iddia olunur: İranın təsiri altında İslami quruluşun və dövlətçiliyin transformasiyası kimi ssenarilər mövcud idi, lakin bunlar reallaşmadı. Azərbaycan öz kölgəsindən böyük bir aktordur və gələcəkdə həm İran, həm də Yaxın Şərq istiqamətlərində daha çox maddi və siyasi rol oynaya bilər.

Türkiyə-İran münasibətlərinin Azərbaycana təsiri: Türkiyə ilə İran arasındakı gərginliklər Azərbaycana mənfi təsir göstərsə də, Azərbaycan özü bu münasibətlərə daxil olmaq istəməyib. Əgər daxil olsaydı, müəyyən nəticələr əldə etmək mümkün olardı. Türkiyənin Avropa İttifaqına üzv olamaması və yerində saymasının köklərindən biri kimi 1918-ci ildə Türkiyənin avropalılara qarşı geri çəkilməsi göstərilir; o zaman Türkiyə öz sərhəd ərazilərindən birini - İrəvanı sənədlərlə Ermənistana bağışlamışdı. Bu sənədlərin yenidən müzakirəsi və Türkiyənin həmin mövqeyini dəyişdirmək səyləri Türkiyənin Avropadakı mövqeyini gücləndirə və Osmanlı terminini daha ciddi bir güc kimi yenidən təsdiq edə bilər. İrəvanın Azərbaycana qaytarılması Türkiyənin gücünü artırar və bunu İran da dərk edər.

Bölgədə digər aktorlar və geosiyasi dinamika: Pakistan tarixən İrana qarşı ziddiyyətli mövqe nümayiş etdirib; son vaxtlarda Pakistanın Səudiyyə Ərəbistanı ilə hərbi paktının imzalanması Tehran üçün strateji təhdid kimi dəyərləndirilir. İsrail-Həmas müharibəsi (12 günlük müharibə) dövründə Tehran bəyanatlar və məlumatlar yayıb; İran daxilində İsrailə casusluq edən qrupları müəyyənləşdirib, həbs edib və bəzi hallarda əfqan qaçqınlarını ölkədən qovub. Bu, regionda daxili etnik və məzhəb və ya miqrasiya kontekstlərində yaranan gərginliklərin nümunəsidir. Hindistanın İsrailə hərbi-texniki dəstəyi (məsələn, “Barak-8” HHM sistemlərinin alınması) həm İsrailin gəlirini artırmış, həm də regionda yeni təhlükəsizlik hesablamalarına səbəb olmuşdur. İran bu prosesləri birmənalı qarşılamamışdır; Pakistanın Səudiyyə Ərəbistanı ilə münasibətləri isə Tehran üçün əlavə strateji narahatlıq mənbəyidir.

2024-cü ilin oktyabrında baş verənlərə dair müşahidə: İranın İsrailə qarşı hərbi obyektlərə hücum etmək icazəsi verməsi və nəticədə bir sıra obyektlərin zərər görməsi regionda gərginliyi artırmışdır. Bəzi məqamlarda Tehranın narazılığı İsrailin Parçini vurması ilə bağlı razılıq məsələlərinə bağlıdır; burada İranın əsas etirazı razılaşdırılmamış hücum faktına yönəlmişdir.

Azərbaycanın mövqeyi və dinamik izləmə: Azərbaycan bütün bu dəyişiklikləri və dinamikanı daimi olaraq izləyir və vəziyyəti qiymətləndirir. Türkiyənin Qəzza məsələsində Fələstin xalqının və HƏMAS-ın hüquqları üçün mövqeyi İran tərəfindən amansız hücumlara məruz qalıb; R.T. Ərdoğan İran üçün uzun müddətli opponent olaraq qalır. Sepahın sosial media kanallarında R.T. Ərdoğanı İsrail generalının formasında təsvir edən foto və məzmunlar yayımlanır. Bu, Tehran-Ankara münasibətlərində ideoloji və informasiya müharibəsinin bir hissəsidir.

Nəticə və strategiya perspektivi: İranın Azərbaycana münasibətinin formalaşmasında tarixi, mədəni və geosiyasi səbəblər toqquşur. Tehran üçün Azərbaycan həm coğrafi-strateji, həm də ideoloji bir meydandır; bu meydanın formalaşmasında Türkiyə və İsrail faktorları İranın prioritetlərini müəyyən edir. Azərbaycan tərəfi bu dinamikanı diqqətlə izləyir, xarici tərəfdaşları ilə balanslı münasibətlər qurmağa çalışır və regional təhlükəsizlik hesablamalarını öz xeyrinə yönəltmək üçün çalışır. Regionun gələcək həndəvərində Türkiyə-Azərbaycan əməkdaşlığı, həmçinin Azərbaycanın müxtəlif beynəlxalq tərəfdaşlarla münasibətləri İranın təsirini neytrallaşdırmaq üçün mühüm vasitələr kimi görünür.


Xəbər 1252 dəfə oxunub.