QLOBAL XAOSUN SƏS-KÜYÜNDƏ BATAN DEMOKRATİYA...

Son illər dünyanın müxtəlif bölgələrində baş verən silahlı münaqişələr və geosiyasi gərginliklər demokratiya və insan hüquqları sahəsində ciddi geriləmələrə yol açıb.

Demokratiyanın beşiyi hesab olunan Avropa ölkələri, eləcə də qlobal insan hüquqları sisteminin əsas dayaqlarından biri olan Amerika Birləşmiş Ştatları hazırda aktiv şəkildə müharibə aparan tərəflərə siyasi, iqtisadi və hərbi dəstək göstərdiyindən diqqətlərini daxili və regional insan hüquqları pozuntularından yayındırmaq məcburiyyətində qalırlar. Bu, beynəlxalq hüququn və demokratiya ənənələrinin uzun illər boyu formalaşmış nəzarət mexanizmlərinə ciddi zərbə vurur.

Avropa İttifaqı və beynəlxalq təşkilatlar normal şəraitdə insan hüquqlarının pozulması hallarına dərhal reaksiya verir, siyasətçilərin və hökumətlərin təzyiq altında saxlanmasına səbəb olurdu. Lakin son 2–3 il ərzində dünyada baş verən genişmiqyaslı müharibələr, enerji təhlükəsizliyi böhranları və qlobal siyasi gərginliklər bu reaksiyanın intensivliyini xeyli zəiflədib. Təkcə beynəlxalq media yox, həm də Avropanın nüfuzlu insan hüquqları qurumları bir çox ölkələrdə azadlıqların məhdudlaşdırılması, müxalifət üzərinə təzyiqlərin artması, media sərbəstliyinin boğulması ilə bağlı əvvəlki kimi sərt və ardıcıl bəyanatlar vermirlər. Bu susqunluq isə avtoritar meyilli liderlər üçün faktiki olaraq sərhədsiz imkanlar yaradır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin bir çoxunda bu vəziyyət artıq özünü açıq şəkildə göstərir. Hökumətlər Qərbin diqqətinin başqa istiqamətə yönəldiyini görərək cəmiyyət üzərində nəzarəti gücləndirir, seçki mexanizmlərini dəyişir, məhkəmə müstəqilliyini zəiflədir, vətəndaş azadlıqlarını məhdudlaşdırır. İnsanlar elementar hüquqlarından – sərbəst toplaşmaq, azad söz demək və siyasi proseslərdə iştirak etmək imkanlarından belə məhrum edilirlər. Normalda beynəlxalq institutların sərt təpkisi ilə qarşılanmalı olan bu addımlar indi sanki qlobal xaosun səs-küyü içində itib-batır.

Bu prosesin gələcək perspektivləri isə aşağıdakı narahatlıq doğurur:

Birincisi, əgər beynəlxalq demokratiya institutları uzun müddət ərzində reaksiya verməkdə çətinlik çəkərsə, avtoritar tendensiyalar daimi dövlət idarəçiliyinə çevrilə bilər. Bu, həm regionlarda qeyri-sabitliyin artmasına, həm də yeni sosial-siyasi böhranların yaranmasına səbəb olacaq.

İkincisi, insan hüquqları sahəsində yaranan boşluq informasiya manipulyasiyası və dezinformasiyanın daha geniş yayılmasına şərait yaradır.

Üçüncüsü, demokratik standartların zəifləməsi nəticə etibarilə beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminə də zərbə vurur: daxildə hüququ boğan hökumətlər xarici siyasətdə də daha aqressiv, daha məsuliyyətsiz addımlar ata bilirlər.

Uzunmüddətli perspektivdə bu vəziyyət iki fərqli ssenari ilə nəticələnə bilər. Birinci ssenari pessimistdir: əgər qlobal güclər mövcud müharibələrə fokuslanmağa davam edərsə, demokratiyanın ümumi keyfiyyəti qlobal miqyasda azala, insan hüquqları isə yalnız formal sənədlərdə qalan anlayışa çevrilə bilər. İkinci, daha ümidverici ssenari isə ondan ibarətdir ki, müharibə sonrası dönəmdə beynəlxalq ictimaiyyət yenilənmiş institutlar və gücləndirilmiş nəzarət mexanizmləri ilə demokratiyanın bərpasına və insan hüquqlarının müdafiəsinə qayıdar. Lakin hazırkı gedişat göstərir ki, bu dönüşün baş verməsi üçün həm siyasi iradə, həm də qlobal əməkdaşlıq lazımdır.

Nəhayət, bu gün baş verən susqunluq və diqqət dağınıqlığı təkcə müharibə bölgələrində deyil, bütün dünyada demokratiya üçün risk mənbəyinə çevrilir. Perspektivdə vəziyyətin hansı istiqamətə dəyişəcəyi isə qlobal güclərin nə qədər tez toparlanacağından və beynəlxalq hüququ dəstəkləyən institutların nə dərəcədə çevik reaksiya göstərə biləcəyindən asılı olacaq. Bu mövzu üzərində düşünmək gələcəyin siyasi mənzərəsini anlamaq üçün olduqca vacibdir.

N.ORUCLU

Xəbər 732 dəfə oxunub.