Cavidşünaslıqda yeni mərhələ

Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da elə ya­ra­dı­cı şəx­siy­yət­lər, elə bə­dii düşüncə sa­hib­lə­ri var ki, on­la­rın öz bə­dii əsər­lə­rin­də təq­dim et­dik­lə­ri es­te­tik ide­al­lar, sə­nət­kar­lıq mə­qam­la­rı ət­ra­fın­da nə qə­dər təd­qi­qat­lar apa­rıl­sa da, az görünür, bir sı­ra hal­lar­da ye­ni ya­naş­ma­la­ra, ye­ni in­terp­re­ta­si­ya­la­ra eh­ti­yac du­yu­lur. Hüseyn Ca­vid ta­ma­mi­lə özünə­məx­sus elə bir ya­ra­dı­cı­lıq mək­tə­bi­nin sa­hi­bi­dir ki, bu mək­tə­bin bə­dii da­vam­çı­la­rı bir ya­na, onun təd­qi­qat­çı­la­rı da hər ye­ni za­man ça­ğın­da, ye­ni sözə, ye­ni ya­naş­ma­ya eh­ti­yac du­yu­lan ta­ri­xi an­da bu ya­ra­dı­cı­lı­ğa qa­yıt­ma­ğı, onu ye­ni ra­kurs­da, ye­ni ideo­lo­ji mə­qa­mın im­kan­la­rı şə­rai­tin­də bir da­ha el­mi təd­qi­qa­ta cəlb et­mə­yə cəhd edir­lər. Bu­ra­da "ye­ni za­man”, "ye­ni ideo­lo­ji mə­qam” an­la­yış­la­rı­nı na­haq­dan iş­lət­mi­rik.

Hüseyn Ca­vid so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nın ağır bas­qı­la­rı al­tın­da ya­zıb-ya­rat­mış, bu bas­qı­la­rın – rep­res­si­ya­nın əda­lət­siz, al­lah­sız, qa­nun­suz­luq akt­la­rı­nın qur­ba­nı ol­muş­dur. Rep­res­si­ya­nın haq­sız qur­ban­la­rı­nın bə­raə­tin­dən son­ra – 1950-ci il­lə­rin so­nun­dan onun haq­qın­da müəy­yən də­rə­cə (!) ob­yek­tiv söz de­yil­miş, təd­qi­qat­lar apa­rıl­mış­dır. An­caq bu təd­qi­qat­la­rın da ək­sə­riy­yə­tin­də hə­lə so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nın tə­si­ri du­yul­muş, ədi­bin xal­qa, mil­lə­tə, mil­li­li­yə bağ­lı ya­ra­dı­cı­lıq dünya­sı­nı tam açıq­la­maq mümkün ol­ma­mış­dır. Ta o za­ma­na qə­dər ki, Ümum­mil­li li­de­ri­miz Hey­dər Əli­yev so­vet ideo­lo­gi­ya­sı­nın ən kəs­kin vax­tın­da bu böyük mil­lət fə­dai­si­nin qəb­ri­nin uzaq Si­bir­dən Nax­çı­va­na gə­ti­ril­mə­si­nə na­il ol­muş­dur. H.Ca­vid şəx­siy­yə­ti­nə ya­ra­şan bu təd­bir­dən son­ra onun haq­qın­da yüzlər­lə mə­qa­lə və el­mi əsər or­ta­ya çıx­mış­dır. Azər­bay­ca­nın ye­ni müstə­qil­li­yi və bu müstə­qil­li­yin or­ta­ya qoy­du­ğu azər­bay­can­çı­lıq ideo­lo­gi­ya­sı bu gün H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na bu ya­ra­dı­cı­lı­ğın tam mə­na­sı ilə la­yiq ol­du­ğu mil­li kon­tekst­dən ya­naş­ma­nı labüd et­di. Bu dövrdən onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ye­ni ba­xış özünü tam şə­kil­də göstər­di. Be­lə təd­qi­qat­lar sı­ra­sın­da Azər­bay­can klas­sik ir­si­nə böyük və­tən­daş­lıq sev­gi­si ilə ya­zıb-ya­ra­dan, azər­bay­can­çı­lıq ideo­lo­gi­ya­sı­nın mükəm­məl təd­qi­qat­çı­sı, fi­lo­lo­gi­ya üzrə fəl­sə­fə dok­to­ru, şa­ir, na­sir və pub­li­sist So­na Və­li­ye­va­nın "Hüseyn Ca­vid sə­nə­ti­nin qüdrə­ti” ad­lı fun­da­men­tal mo­noq­ra­fi­ya­sı çox mühüm yer tu­tur. Eti­raf edək ki, is­tər bə­dii, is­tər­sə də el­mi təd­qi­qat ob­yek­ti ki­mi se­çi­lən ya­ra­dı­cı­lıq fak­tı elə-be­lə – göydəndüş­mə ol­mur. Böyük Sə­məd Vur­ğun "Va­qif” pye­sin­də ağır rep­res­si­ya ça­ğın­da hökmdar – sə­nət­kar müna­si­bət­lə­ri­ni qə­lə­mə al­maq­la hökmda­ra – 1930-cu il­lər bol­şe­vik ideo­lo­gi­ya­sı­na üsyan et­di. Mir­zə İb­ra­hi­mov "Böyük da­yaq” ro­ma­nı ilə şəx­siy­yə­tə pə­rəs­ti­şin cə­miy­yə­tə vur­du­ğu ya­ra­la­rı göstər­di. Rə­sul Rza "Qı­zılgül ol­ma­yay­dı” poe­ma­sı ilə Müşfi­qə göstə­ril­miş haq­sız­lı­ğı hə­də­fə al­dı və s. So­na xa­nım Və­li­ye­va klas­si­ka­dan böyük dərs al­mış bir təd­qi­qat­çı ki­mi Hüseyn Ca­vi­di araş­dır­ma ob­yek­ti seç­di. Həm də bu fun­da­men­tal mo­noq­ra­fi­ya­dan əv­vəl ədib ha­qa­ın­da mə­qa­lə­lər qə­lə­mə alıb, ədi­bin 135 il­lik yu­bi­le­yi ərə­fə­sin­də özünün və­tən­daş­lıq la­yi­hə­si olan "Kas­pi nəşr­lə­ri” se­ri­ya­sı for­ma­tın­da bu təd­qi­qat ob­yek­ti­nə sev­gi­si­ni ifa­də edən "Hüseyn Ca­vid – 135” ad­lı ki­tab nəşr et­dir­di. Top­lu for­ma­tın­da olan bu ki­tab­da da H.Ca­vid ba­rə­sin­də söz de­mə­yə hər kəs­dən ar­tıq haq­qı olan Hey­dər Əli­ye­vin Sə­rən­ca­mı, onun özünün tə­şəbbüsü ilə ədi­bin məq­bə­rə­si üstündə qo­yul­muş abi­də­nin açı­lı­şı mə­ra­si­min­də­ki çı­xı­şı, ədi­bin ev-mu­ze­yi­nin açı­lış mə­ra­si­min­də­ki nit­qi, bu mə­ra­sim­də Hey­dər Əli­ye­vin Tu­ran Ca­vid­lə yad­daş­lar­da iz sal­mış dia­lo­qu, Ulu Öndə­rin H.Ca­vi­din nə­şi­nin Və­tə­nə qay­ta­rıl­ma­sı, məq­bə­rə­si­nin ucal­dıl­ma­sı və ev-mu­ze­yi­nin açıl­ma­sı ilə bağ­lı ta­ri­xi xid­mət­lə­ri­ni əks et­di­rən ta­ri­xi fo­to­la­rın təq­di­mi, So­na xa­nı­mın ki­ta­ba ön söz ki­mi yaz­dı­ğı "Tan­rı­nın sev­di­yi sə­ma şai­ri” ad­lı böyük bir mə­qa­lə­si və şai­rə həsr edil­miş müsa­bi­qə şe­ir­lə­ri yer al­mış­dır. So­na xa­nı­mın rəh­bər­li­yi ilə nəşr edil­miş fo­to-al­bom­lar və di­gər ma­te­ri­al­lar ar­tıq bi­zə vəd edir­di ki, günlə­rin bir günü bu təd­qi­qat­çı mütləq Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na komp­leks ba­xı­şı or­ta­ya qo­ya­caq.

Mo­noq­ra­fi­ya­nın ma­raq­lı bir kom­po­zi­si­ya­sı var. Al­tı mühüm bölmə­dən iba­rət olan ki­ta­bın ilk bölmə­si Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın sa­biq Pre­zi­den­ti Hey­dər Əli­ye­vin və onun mil­li ideo­lo­gi­ya­sı­nın da­vam­çı­sı, Pre­zi­den­ti­miz İl­ham Əli­ye­vin böyük ədi­bi­miz haq­qın­da Sə­rən­cam­la­rı təş­kil edir.

Əs­lin­də, be­lə ki­tab­lar hər şe­yə şa­hid tək­cə bugünkü nə­sil üçün de­yil, da­ha çox sa­bah­kı nəs­lə – ic­ti­mai fik­rə, ya­ra­dı­cı şəx­siy­yət­lə­rə ta­ri­xin çe­şid­li za­man mər­hə­lə­lə­rin­dən bax­maq ar­zu­sun­da ola­caq gə­lə­cək nəs­lə ünvan­la­nır. Ona görə də Hüseyn Ca­vid ki­mi işıq­lı zi­ya­lı­la­rın haqq yo­lu­na müstə­qil dövlə­ti­mi­zin və onun ən yüksək eşe­lo­nun­da da­ya­nan rəh­bər­lə­rin qay­ğı və diq­qə­ti tək­cə bugünkü nəs­lin de­yil, həm də sa­bah­kı nəs­lin yad­da­şı­na çökmə­li­dir.

Ümum­mil­li li­de­ri­miz Hey­dər Əli­ye­vin hə­lə 2002-ci il okt­yab­rın 23-də im­za­la­dı­ğı Sə­rən­cam­da Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı be­lə qiy­mət­lən­di­ri­lir: "Hüseyn Ca­vid klas­sik mil­li ədə­biy­ya­tın ənə­nə­lə­ri ilə ye­ni dövrün bə­dii və fəl­sə­fi ax­ta­rış­la­rı ara­sın­da vəh­dət ya­ra­da­raq XX əsr Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın in­ki­şa­fın­da mi­sil­siz rol oy­na­mış qüdrət­li sə­nət­kar­lar­dan­dır. Dünya ro­man­tizm poe­zi­ya­sı ilə qı­rıl­maz tel­lər­lə bağ­lı olan Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı öz bə­dii-es­te­tik qay­na­ğı­nı Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin də­rin ta­ri­xi qat­la­rın­dan alır”. Hörmət­li Pre­zi­den­ti­miz İl­ham Əli­yev də H.Ca­vi­din 125, 130 və 135 il­li­yin­də bu yu­bi­ley­lə­rin ümum­xalq mə­də­ni ha­di­sə­si ki­mi ke­çi­ril­mə­si­ni qə­ra­ra alan Sə­rən­cam­la­rın­da bu da­hi sə­nət­ka­rın ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı yüksək qiy­mət­lən­dir­miş, onu "son də­rə­cə də­rin məz­mun­lu ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə ço­xəsr­lik Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı xə­zi­nə­si­nə ta­ri­xi-mə­də­ni də­yər­lər bəxş et­miş qüdrət­li söz sə­nət­ka­rı” ki­mi xa­rak­te­ri­zə et­miş­dir. Pre­zi­den­tin 2017-ci il okt­yab­rın 24-də im­za­la­dı­ğı Sə­rən­cam­dan be­lə bir ab­za­sı ya­zı­mı­za köçürmə­yə bil­mə­dik: "Azər­bay­can xal­qı­nın da­hi oğ­lu Hey­dər Əli­ye­vin şəx­si tə­şəbbüsü ilə Hüseyn Ca­vi­din nə­şi­nin hə­lə 1982-ci il­də uzaq Si­bir­dən və­tə­ni­nə gə­ti­ril­mə­si və Nax­çı­van­da mə­za­rı üzə­rin­də möhtə­şəm məq­bə­rə­nin ucal­dıl­ma­sı mil­li ru­hun dir­çə­li­şi və azər­bay­can­çı­lıq məf­ku­rə­si­nin tən­tə­nə­si ba­xı­mın­dan müstəs­na əhə­miy­yə­tə ma­lik mi­sil­siz bir ha­di­sə­dir”.

Mo­noq­ra­fi­ya­nın müəl­li­fi So­na Və­li­ye­va Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na el­mi ya­naş­ma­nın bütün mə­qam­la­rın­da da­hi şai­ri­mi­zin ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na dövlə­tin ira­də­si­nin ifa­də­si olan bu te­zis­lə­ri əsas götürmüş, ta­ma­mi­lə ye­ni və ori­ji­nal bir təd­qi­qat əsə­ri or­ta­ya qoy­muş­dur. Təd­qi­qa­tın bu ye­ni­li­yi­ni və ori­ji­nal­lı­ğı­nı ki­ta­ba qı­sa, la­kin çox məz­mun­lu bir ön söz yaz­mış AMEA-nın müxbir üzvü, Əmək­dar Elm Xa­di­mi Kam­ran Əli­yev ta­ma­mi­lə haq­lı qeyd edir ki, "Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ye­ni is­ti­qa­mət­də təd­qi­qi­nə baş­la­maq bir sı­ra çə­tin­lik­lər­lə üz-üzə qal­maq de­mək­dir”. Görkəm­li ədə­biy­yatşü­nas-alim bu çə­tin­li­yi üç mühüm fak­tor­la əsas­lan­dı­rır: bi­rin­ci­si, "görkəm­li sə­nət­ka­rın bə­dii ir­si­nin ori­ji­nal ədə­bi ha­di­sə ol­ma­sı­dır”, ikin­ci­si, ədi­bin mürək­kəb ic­ti­mai-ta­ri­xi şə­ra­it­də – "XX əs­rin əv­vəl­lə­ri­nin Azər­bay­can bə­dii düşüncə sis­te­min­də tə­şəkkül ta­pıb for­ma­la­şan ro­man­tizm ədə­bi cə­rə­ya­nı­nın ən görkəm­li nüma­yən­də­si” ol­ma­sı­dır, üçüncüsü, ədə­bi-tən­qi­di fik­rin və ədə­biy­yatşü­nas­lı­ğın Hüseyn Ca­vid es­te­ti­ka­sı­na çox­tə­rəf­li ya­naş­ma­sı və bu ya­naş­ma­lar­da fi­lo­lo­ji el­mi­mi­zin, sə­nətşü­nas­lıq və fəl­sə­fə­nin çoxs­pektr­li alim­lə­ri­nin bir­ba­şa iş­ti­ra­kı­dır. Və ümu­mi­ləş­dir­di­yi­miz bu el­mi hə­qi­qət­lər­dən son­ra Kam­ran Əli­yev be­lə bir nə­ti­cə­yə gə­lir: "Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ya­naş­ma­nın bu cür çə­tin­lik­lə­ri­nin mə­lum ol­du­ğu bir vaxt­da fi­lo­lo­gi­ya üzrə fəl­sə­fə dok­to­ru So­na Və­li­ye­va­nın "Hüseyn Ca­vid sə­nə­ti­nin qüdrə­ti” ad­lı mo­noq­ra­fi­ya­sı qə­lə­mə alı­nıb. Mo­noq­ra­fi­ya­nın il­kin özəl­li­yi H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın bütün nümu­nə­lə­ri­nin – şe­ir, poe­ma, mən­zum fa­ciə­lər, mən­sur pyes­lər, hət­ta ədə­bi-pub­li­sis­tik mə­qa­lə­lə­ri­nin ha­mı­sı­nın bir yer­də sis­tem­li şə­kil­də təd­qi­qa­ta cəlb edil­mə­si­dir. Be­lə bir ya­naş­ma onun ədə­bi ir­si­ni bütöv an­lam­da öyrən­mə­yə im­kan ya­rat­mış­dır. Şübhə yox­dur ki, hər han­sı bir sə­nət­ka­rın bütün ya­ra­dı­cı­lıq fakt­la­rı­nın nə­zə­rə alın­ma­sı ilə irə­li sürülən nə­ti­cə­lər da­ha el­mi xa­rak­ter da­şı­yır. Bu mə­na­da mo­noq­ra­fi­ya təd­qi­qat ob­yek­ti­nə hər­tə­rəf­li ya­naş­maq ba­xı­mın­dan on­dan əv­vəl H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə bağ­lı ya­zıl­mış bir çox ki­tab­la­ra da üstün gə­lir”.

Əl­bət­tə, mo­noq­ra­fi­ya­nın müəl­li­fi XIX əs­rin II ya­rı­sı və XX əs­rin əv­vəl­lə­ri Azər­bay­can ic­ti­mai-ədə­bi fik­ri­ni özünün di­gər təd­qi­qat əsər­lə­rin­də araş­dır­mış­dır və onu Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na məhz bu araş­dır­ma­lar gə­tir­miş­dir. Azər­bay­can oxu­cu­su So­na xa­nım Və­li­ye­va­nın Azər­bay­can sev­gi­si­nə və bu sev­gi­ni ya­şa­mış sə­nət­kar­la­ra eh­ti­ra­mı­na onun bun­dan əv­vəl­ki əsər­lə­rin­dən yax­şı bə­ləd­dir. Bu mə­na­da oxu­cu onu Hə­sən bəy Zər­da­bi­yə həsr olun­muş "İşı­ğa ge­dən yol” ro­ma­nın­dan, ay­rı-ay­rı klas­sik ic­ti­mai xa­dim­lə­ri­mi­zə həsr olu­nan "Ru­hun yad­da­şı” ki­mi fun­da­men­tal mə­qa­lə­lər top­lu­sun­dan, "Kas­pi nəşr­lə­ri” la­yi­hə­si­nin rəh­bə­ri ki­mi çap et­dir­di­yi say­sız-he­sab­sız ki­tab­la­rın­dan ta­nı­maq­da­dır. S.Və­li­ye­va­nı ən çox ma­raq­lan­dı­ran ya­zı­çı, şa­ir və alim­lə­rin Və­tən sev­gi­si ilə yoğ­ru­lan ya­ra­dı­cı­lı­ğı­dır. Onun təd­qi­qat əsər­lə­ri­nin ob­yekt­lə­ri mil­lət və xalq yo­lun­da ölüm-di­rim müca­hid­lə­ri­dir. Hüseyn Ca­vid isə bu idea­lın zir­və­sin­də par­la­yan bir müca­hid ki­mi So­na xa­nı­mın ən çox müra­ci­ət et­di­yi sə­nət­kar­dır. Təd­qi­qat­çı­nın uzun müddət­dən bə­ri öyrən­di­yi H.Ca­vid bu əsər­də bütöv şə­kil­də təh­li­lə cəlb olu­nur. Əsə­rin "Poe­zi­ya­dan dra­ma­tur­gi­ya­ya” ad­lı bölmə­sin­də H.Ca­vid ilk növbə­də ro­man­tik bir şa­ir ki­mi təq­dim olu­nur və onun ya­rat­dı­ğı gözəl­lik ob­yek­ti­nin ay­dın kon­tur­la­rı təs­vir edi­lir. Bu yer­də poe­zi­ya­nın ro­man­tik fakt­la­rı­nı di­lə gə­ti­rər­kən təd­qi­qa­tın el­mi üslu­bu, qa­nu­na­uy­ğun ola­raq, bə­dii-pub­li­sis­tik üslub­la bir­lə­şib ay­dın bir sinx­ron­luq təş­kil edir: "Ca­vid­də gözəl­lik ax­ta­rı­şı hə­qi­qət ax­ta­rı­şı ilə bir­lə­şir. Ha­ra­da hə­qi­qət var­sa, o, İla­hi sev­gi­dir. Ro­man­tik sə­nət­ka­rın İla­hi sev­gi­si ol­ma­say­dı, şa­ir bu gözəl­li­yi ol­du­ğu qə­dər, o sə­viy­yə­də bi­zə çat­dı­ra bil­məz­di. H.Ca­vi­din hə­qi­qət ax­ta­rı­şı onun ru­hun­da və tə­biə­tin­də­dir. Tan­rı in­sa­nı ya­ra­dan­da ila­hi sev­gi də onun­la bir­gə do­ğu­lur. Ro­man­tik sə­nət­ka­rın bir rəsm qar­şı­sın­da – hə­qi­qi gözəl­lik önündə hey­rə­ti İla­hi­nin şai­rin qəl­bi­nə bəxş elə­di­yi hey­rət­dir”. Təd­qi­qat­çı H.Ca­vi­din "Bir rəsm qar­şı­sın­da” şei­ri­ni bu tərz­də təh­lil edir. Və bu təh­lil­dən son­ra adam bir da­ha qa­yı­dıb o şei­ri bütöv ola­raq oxu­ma­lı olur. Ümu­miy­yət­lə, So­na xa­nım Ca­vid ro­man­ti­ka­sı­nı da­ha çox Tan­rı və İla­hi an­lam­la­rı ilə bir­ləş­di­rir və təh­li­lin bir çox mə­qam­la­rı­nı bu tan­dem­də təq­dim edir. "Gözəl­li­yin ro­man­ti­ka­sı” bu təh­lil­lər­də ən adi oxu­cu­ya da ça­tır və təq­dim olu­nan nümu­nə­lər onu ye­ni­dən hə­min əsə­rə ünvan­la­yır. Bölmə­nin "Adə­min Ye­rə en­mə­si”, "Qo­ca türkün mo­no­lo­qu”, "Ro­man­tik şe­ir­də dia­loq”, "Mo­no­loq və dia­loq­la­rın vəh­də­ti”, "Azər”, "Jan­rın im­kan­la­rı”, "İlk "Şeyx Sə­nan” ki­mi his­sə­lə­ri H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na ye­ni el­mi ba­xış fakt­la­rı ki­mi diq­qə­ti cəlb edir. Bu bölmə bütövlükdə H.Ca­vi­din ilk ya­ra­dı­cı­lıq kre­do­su­nu müəy­yən­ləş­di­rir və onun ədə­bi janr­la­ra ke­çid mər­hə­lə­si­ni ay­dın­laş­dı­rır. Hə­qi­qə­tən də, H.Ca­vid ədə­bi ya­ra­dı­cı­lı­ğın bütün janr­la­rın­da əsər­lər ya­rat­mış na­dir sə­nət­kar­lar­dan­dır və bu janr­la­rın heç bi­ri onun üçün eks­pe­ri­ment xa­rak­te­ri da­şı­ma­yıb. Çünki "bir sə­nət­kar ki­mi onun üçün bir janr­dan baş­qa­sı­na keç­mək ye­ni ya­ra­dı­cı­lıq üfüqlə­ri­nə üz tut­maq, ya­ra­dı­cı­lıq ge­niş­li­yi ba­xı­mın­dan çox ca­zi­bə­dar idi”. Biz dünya ədə­biy­ya­tın­da maa­rif­çi­li­yin in­ti­şar tap­dı­ğı mər­hə­lə­lər­də hə­qi­qi sə­nət­ka­rın xal­qa söz de­mək is­tə­yin­dən do­ğan janr müxtə­lif­li­yi­nə müra­ciə­ti­ni də çox görmüşük. Ru­si­ya­da A.Çe­xo­vu, Fran­sa­da O.Bal­za­kı, Ya­po­ni­ya­da Ko­bo Abe­ni, Azər­bay­can­da C.Məm­məd­qu­lu­za­də­ni, Ə.Haq­ver­di­ye­vi, B.Va­hab­za­də­ni be­lə gör­mü­şük. Mo­noq­ra­fi­ya­da Ca­vidşü­nas təd­qi­qat­çı­dan gə­ti­ri­lən aşa­ğı­da­kı si­tat böyük ədi­bin jan­ra şüur­lu və ya­ra­dı­cı müna­si­bə­ti­ni də­qiq ifa­də edir: "Ədə­biy­ya­tı­mı­za ilk mən­zum dram əsər­lə­ri, ye­ni janr xüsu­siy­yət­lə­ri, mövzu, məz­mun fərq­li­lik­lə­ri, mürək­kəb ide­ya­lar sis­te­mi, möhtə­şəm ob­raz­lar qa­le­re­ya­sı, ye­ni vəzn key­fiy­yət­lə­ri, Av­ro­pa poe­zi­ya janr­la­rı gə­ti­rən H.Ca­vid bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğın im­kan­la­rı­nın, fəa­liy­yət məq­sə­di­nin da­ha ge­niş və müqəd­dəs ol­du­ğu­nu sübut et­di”.

S.Və­li­ye­va H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan gə­tir­di­yi çox­say­lı mi­sal­lar­la sübut edir ki, "janr eti­ba­rı ilə çox­sa­hə­li is­ti­qa­mət­də ya­zıb-ya­ra­dan ədib is­tər şa­ir-dra­ma­turq, is­tər fi­lo­sof, pub­li­sist, maa­rif və elm xa­di­mi ki­mi cə­miy­yə­tə la­zım olan, günün va­cib tə­lə­bi ilə səs­lə­şən fi­kir­lə­ri­ni fərq­li for­ma ax­ta­rış­la­rın­da ifa­də edir­di”. Bun­dan son­ra təd­qi­qat­çı də­rin el­mi ya­naş­ma ilə təh­lil et­di­yi "Şeyx Sə­nan” dra­ma­tik-mən­zum fa­ciə­si­nə ke­çi­din mə­na­sı­nı an­la­dır. Ma­raq­lı fakt­dır ki, mo­noq­ra­fi­ya­nın "Əf­sa­nə və ro­man­tik düşüncə” ki­mi cid­di təh­lil­lər tə­ləb edən his­sə­sin­də təd­qi­qat­çı xal­qın qəl­bin­də, şi­fa­hi düşüncə­də əsr­lər­dən bə­ri qə­rar­laş­mış əf­sa­nə­lə­rin ya­zı­lı ədə­biy­ya­ta trans­for­ma­si­ya­sı­nı N.Gən­cə­vi­nin və M.Füzu­li­nin "Ley­li və Məc­nun” poe­ma­la­rı ilə ya­da sa­lır, am­ma bu, sa­də­cə ya­da­sal­ma for­ma­tın­da de­yil, cid­di el­mi təh­lil­lər­lə əsa­sın­dı­rı­lır ki, yal­nız bun­dan son­ra H.Ca­vi­din "Şeyx Sə­nan” əsə­ri­nə ke­çid alır. Müəl­lif ilk növbə­də böyük tən­qid­çi və ədə­biy­yatşü­nas Ya­şar Qa­ra­ye­vin be­lə bir te­zi­si­nə söykə­nir ki, "Şeyx Sə­nan” aşi­qa­nə fəl­sə­fi fa­ciə­dir. Hüseyn Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın "Ley­li və Məc­nun”u­dur”. Və müəl­lif özü be­lə bir el­mi hə­qi­qə­ti pos­tu­lat sə­viy­yə­si­nə qal­dı­rır ki, "hər üç əsər­də əf­sa­nə ilə ro­man­tik me­to­dun vəh­də­ti var­dır”. Və müəl­li­fin eh­ti­ma­lı­na görə bu da H.Ca­vi­din klas­si­ka­ya, xüsu­si­lə Ni­za­mi və Füzu­li ənə­nə­lə­ri­nə sə­da­qə­tin­dən irə­li gəl­miş­dir.

Ay­rı­ca qeyd et­mə­yi la­zım bi­li­rik ki, mo­noq­ra­fi­ya müəl­li­fi­nin bu bölmə­də­ki qə­na­ət­lə­ri ca­vidşü­nas­lıq­da çox ye­ni el­mi ta­pın­tı­lar sı­ra­sı­na da­xil edil­mə­li­dir.

H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da şi­fa­hi ədə­biy­ya­ta, xüsu­si­lə mi­fo­lo­ji alə­mə müna­si­bət əsə­rin "Mif və re­al­lıq” bölmə­sin­də təh­lil olu­nur. Müəl­lif bu­ra­da be­lə bir ma­raq­lı su­al qo­yur: "Al­lah in­sa­nı nə üçün ya­rat­dı və onun Yer üzündə ro­lu nə­dən iba­rət­di­r? Öz nu­run­dan ve­rib şə­rəf­lən­dir­di­yi in­san onu da­im az­dır­maq, çaş­dır­maq is­tə­yən İb­li­sə han­sı böyük əməl­lə­ri ilə qa­lib gə­lə bi­lə­r?” Və təd­qi­qat­çı özü də de­yir ki, bu su­al­la­ra ca­vab onun bütün əsər­lə­rin­də görünmək­də­dir. Bu­ra­da So­na xa­nı­mın çox ma­raq­lı bir müşa­hi­də­si var: "Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da cid­di bir ənə­nə mövcud­dur. Be­lə ki, əv­vəl­cə "Şeyx Sə­nan” ad­lı şe­ir, son­ra isə "Şeyx Sə­nan” fa­ciə­si ya­zı­lıb. Əv­vəl­cə "Hübu­ti-Adəm” şei­ri, son­ra isə "Pey­ğəm­bər” pye­si qə­lə­mə alı­nıb. Əv­vəl­cə "Hərb və fə­la­kət” şei­ri, "Müha­ri­bə və ədə­biy­yat” mə­qa­lə­si, son­ra isə "İb­lis” əsə­ri mey­da­na çı­xıb. Bun­lar H.Ca­vi­din mo­nu­men­tal mövzu­ya mər­hə­lə-mər­hə­lə gəl­mə­si­nin sübu­tu­dur. Müəl­lif mövzu­ya be­lə bir ya­naş­ma­nı H.Ca­vi­din özünün fərq­li və tək­ra­ro­lun­maz ya­ra­dı­cı­lıq kre­do­su ki­mi qiy­mət­lən­di­rir.

Bu­ra­da mi­fo­lo­ji ib­lis ob­ra­zı və bütövlükdə "İb­lis” fa­ciə­si H.Ca­vi­din ya­şa­dı­ğı mühi­tin xa­rak­te­ri­ni aç­maq üçün is­ti­fa­də edi­lən bir fakt ki­mi araş­dı­rı­lır. Hə­qi­qə­tən də, XX əs­rin I ya­rı­sı Azər­bay­can ic­ti­mai-si­ya­si mühi­ti bir tə­rəf­dən da­ğı­dı­cı­lıq funk­si­ya­sı­nı ye­ri­nə ye­ti­rən İb­lis, yə­ni dövrün şər qüvvə­lə­ri, di­gər tə­rəf­dən bu şər qüvvə­lə­ri rəh­mə, əda­lə­tə ça­ğı­ran Mə­lə­irk ki­mid. Bu əsər heç vəch­lə bir mə­ka­nın, bir xal­qın fa­ciə­si­ni de­yil, bütövlükdə bə­şə­riy­yə­tin fa­ciə­si­ni or­ta­ya qo­yur ki, bu həm də dünya­nı od­la­ra qa­la­maq is­tə­yən müa­sir güc dövlət­lə­ri­nə, nüvə hə­də­lə­ri­nə bir ça­ğı­rış­dır.

Mo­noq­ra­fi­ya müəl­li­fi əsər­də çox ma­raq­lı bir kom­po­zi­si­ya təq­dim edir: bir az əv­vəl ib­li­sin dünya­nı, in­san­lı­ğı məhv et­mək hə­rə­kə­ti, son­ra­kı bölmə­də isə "Pey­ğəm­bər və əx­la­qi də­yər­lər” sis­te­mi. Bu yer­də müəl­lif Mə­həm­məd Pey­ğəm­bər haq­qın­da al­man ədi­bi və fi­lo­so­fu Höte­nin də əsə­ri­ni xa­tır­la­dır, onun ma­raq­lı bir fik­ri­ni qeyd edir: "Biz av­ro­pa­lı­lar mə­də­ni im­kan­la­rı­mı­za rəğ­mən, Həz­rə­ti Mə­həm­mə­din ən yu­xa­rı­sı­na qalx­dı­ğı pil­lə­kə­nin ilk pil­lə­sin­də­yik. Şübhə­siz ki, bu ya­rış­da heç kim onu qa­baq­la­ya bil­mə­yə­cək”. So­na xa­nı­mın Höte­dən gə­tir­di­yi bu qiy­mət­li fi­kir Şərq dünya­sı­na söykə­nib bu mə­də­niy­yət mən­bə­yi­nə hə­qa­rət­lə ba­xan müa­sir Av­ro­pa­ya bir xa­tır­lat­ma­dır.

Hüseyn Ca­vi­din "Pey­ğəm­bər”i mütləq mükəm­məl alın­ma­lıy­dı ona görə ki, ədib bu ob­ra­zın dünya ədə­bi təcrü­bə­si­nə və böyüyüb bo­ya-ba­şa çat­dı­ğı Nax­çı­van mühi­ti­nə yax­şı bə­ləd idi. Ona görə də ədib "Pey­ğəm­bə­rin Tan­rı eş­qi”, "Pey­ğəm­bər və Şəm­sa”, "Hüma­nist qəh­rə­man – Səl­ma”, "Mühi­tin fa­ciə­si – Ma­ral”, "Xə­ya­nə­tin qur­ba­nı – Afət” ki­mi prob­lem­lə­ri ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın şah əsə­rin­də böyük us­ta­lıq­la cə­miy­yə­tə təq­dim et­miş­dir.

Mo­noq­ra­fi­ya­nın "Hüseyn Ca­vid sə­nə­ti­nin qüdrə­ti” ad­la­nan so­nun­cu bölmə­si ədi­bin ta­ri­xi mövzu­lar­da­kı əsər­lə­ri­ni təh­lil edir. Təd­qi­qat­çı be­lə bir də­qiq qə­naə­tə gə­lir ki, H.Ca­vi­din "hər bir əsə­rin­də keç­miş­lə gə­lə­cək, ta­rix­lə müa­sir­lik ide­ya və sə­nət­kar­lıq ba­xı­mın­dan qo­vu­şur. Dövrünün mövcud re­jim­dən gə­lən tə­ləb­lə­ri­nə, po­pu­list və gu­rul­tu­lu şöhrət ça­ğı­rış­la­rı­na mə­həl qoy­ma­dan o öz yo­lu, öz dəst-xət­ti ilə sə­nə­tin, ədə­biy­ya­tın "Hüsnü–Xu­da şai­ri” zir­və­si­nə yüksəl­mək­lə Ca­vid­li­yi­ni – əbə­di­ya­şar­lı­ğı­nı təs­diq et­di”.

So­na Və­li­ye­va de­di­yi hər bir sözü, hər bir fik­ri sübut edən illüst­ra­tiv fakt­la­ra söykə­nir. H.Ca­vid za­ma­nın heç bir hə­də­sin­dən çə­kin­mə­yə­rək ta­ri­xi hə­qi­qət­lə­rə bə­dii müna­si­bət­də hə­mi­şə fak­ta sə­da­qət­lə ya­naş­mış­dır. Ədib ən çə­tin ideo­lo­ji mə­qam­lar­da qə­lə­mə al­dı­ğı "İb­lis”, "Pey­ğəm­bər”, "Sə­ya­vuş”, "Xəy­yam” ki­mi fun­da­men­tal ya­ra­dı­cı­lıq nümu­nə­lə­ri ilə bu fik­rin əsas­lı ol­du­ğu­nu sübut et­miş­dir. Türkçülüyə bol­şe­vik müna­si­bə­ti­nin ən kəs­kin çağ­la­rın­da yaz­dı­ğı və əsa­sən elə bu əsər­lə­rə görə rep­res­si­ya qur­ba­nı ol­du­ğu "Ma­ral”, "Şey­da”, "Azər”, "Ana”, "Şeyx Sə­nan”, "Sə­ya­vuş” ki­mi əsər­lə­ri ilə san­­ki ha­çan­sa "İki dövlət, bir mil­lət” (Hey­dər Əli­yev) dü­şün­cə­si­nin müstə­qil Azər­bay­can və müstə­qil Türki­yə­nin qürur­ve­ri­ci ifa­də­si­nə çev­ri­lə­cə­yi­ni o za­man­dan hiss et­miş­di. H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ta­rix və müa­sir­li­yin el­mi şər­hi­ni ve­rən təd­qi­qat­çı son­da be­lə bir qə­naə­tə gə­lir ki, "Göy şai­ri – Hüsnü-Xu­da şai­ri” ola­raq ta­rix ya­rat­maq H.Ca­vi­din ya­ra­nış xis­lə­ti, İla­hi görə­vi idi. Üçüncü mi­nil­li­yin əv­və­li – çağ­daş dünya­mı­zın qlo­bal­la­şan dövründə bi­zi gözlə­yən təhlü­kə, bə­la və re­al­lıq­la­rı bi­zə za­ma­nın­da çat­dı­ran H.Ca­vid Qər­bə, elə­cə də dünya si­ya­sə­ti­nə müna­si­bə­tin ən op­ti­mal düstu­ru­nu əsər­lə­ri va­si­tə­si­lə biz­lə­rə ər­mə­ğan et­di. H.Ca­vid keç­mi­şin, bu günün və gə­lə­cə­yin ta­ri­xi­ni, bə­dii das­ta­nı­nı ya­ra­dıb”. Təd­qi­qat­çı­nın bu yer­də el­mi üslub­dan es­se­va­ri üslu­ba ke­çi­di böyük ədi­bin göylər­dən gə­lən və yer­də qə­rar tu­tan bə­dii dünya­sı­nın tə­lə­bin­dən do­ğur. Bu bölmə­də, əl­bət­tə, Türk dünya­sı­nın re­al və bir az da mi­fik hökmda­rı To­pal Tey­mur­la, sər­kər­də qəh­rə­man Sə­ya­vuş­la, şa­ir qəh­rə­man Xəy­yam­la bağ­lı əsər­lər təh­li­lə cəlb olu­nur. Bu təh­lil­lər be­lə bir te­zis üzə­rin­də qu­ru­lur ki, H.Ca­vid "ro­man­tiz­min hüdud­la­rı­nı ta­ri­xi mövzu­la­ra qə­dər ge­niş­lən­di­rə bil­di və tək­rar­sız bir poe­ti­ka­nın ya­ra­dı­cı­sı ol­du”.

O da mə­lum­dur ki, H.Ca­vi­din adı çə­ki­lən əsər­lə­ri, xüsu­si­lə "To­pal Tey­mur” ya­ran­dı­ğı dövrün, hət­ta on­dan son­ra­kı çağ­la­rın sərt ideo­lo­ji qı­naq­la­rı­na tuş gəl­miş­dir. So­na Və­li­ye­va H.Ca­vid ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na bol­şe­vik ya­naş­ma­la­rı üzə­rin­də xüsu­si da­ya­na­raq çox ma­raq­lı po­le­mi­ka for­ma­tı ya­ra­dır. Be­lə yer­lər­də təd­qi­qat­çı­nın kon­tent-ana­liz­lə­rə müra­ciə­ti həm araş­dır­ma­ya cəlb olu­nan əsər­lə­ri, həm də təd­qi­qa­tın əsas məğ­zi­ni da­ha ay­dın an­la­ma­ğa im­kan ve­rir, mə­sə­lən, zid­diy­yət­li Tey­mu­run "əsl hökmdar, əsl şəx­siy­yət və əsl fa­teh ki­mi” mükəm­məl ob­ra­zı oxu­cu­ya da­ha ya­xın­dan görünür. "Qüvvət­li so­si­al məz­mun­lu fa­ciə ki­mi” (Y.Qa­ra­yev) qiy­mət­lən­di­ri­lən "Sə­ya­vuş” əsə­ri bütün za­man­lar­da dünya­nın Tan­rı tə­miz­li­yi­ni qo­ru­yub-sax­la­yan kənd mühi­ti­ni və şər yu­va­sı olan Şşh sa­ray­la­rı­nın xa­rak­te­ri­ni açır, in­sa­nı saf­lı­ğa, sə­da­qə­tə, sev­gi­yə səs­lə­yir. Ədi­bin "Xəy­yam” əsə­ri üzə­rin­də el­mi müşa­hi­də­lə­ri­ni ümu­mi­ləş­di­rən təd­qi­qat­çı­nın fik­rin­cə, "H.Ca­vid "Xəy­yam” əsə­ri ilə ta­ri­xə ye­ni, tək­rar­sız bir sə­nət nümu­nə­si ər­mə­ğan et­di; ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ka­mil­lik dövründə ya­zı­lan bu əsər­lə ir­fan el­mi­nin, ir­fan ro­man­ti­ka­sı­nın ta­ri­xi sı­naq­lar­dan qa­lib çı­xa­ca­ğı­na həm müa­sir, həm də il­lər son­ra­kı oxu­cu­la­rı­nı inan­dı­ra bil­di. H.Ca­vid ta­ri­xi dövlət­çi­lik və mil­li məf­ku­rə qay­naq­la­rı­na, elm və dünya­nın dər­ki mə­sə­lə­lə­ri­nə fəl­sə­fi ba­xış bu­ca­ğın­dan ya­na­şa­raq, ir­fan el­mi­nə söykə­nə­rək zən­gin poe­ti­ka­ya ma­lik "Xəy­yam” əsə­ri­ni ya­rat­dı”. Təd­qi­qat­çı­nın konk­ret bir əsər haq­qın­da gəl­di­yi bu nə­ti­cə­ni H.Ca­vi­din bütün ya­ra­dı­cı­lı­ğı­na şa­mil et­mək olar.

Nizami Cəfərov
Cahangir Məmmədli

Xəbər 1425 dəfə oxunub.